زبان اکدی

سومریان نخستین کسانی بودند که خط را پدید آوردند. آنها نخست به شیوه تصویرنگاشت (Pictograph) بر روی الواحی از گِل رِس می نوشتند و سپس با پیشرفت جامعه خویش، خط میخی را پدید آوردند. در زبان سومری، واژه «DUB» با نشانه «DUB 𒁾» در سومری به معنی "لوح از گِل رِس - سَنَد" است. خط میخی نه تنها بر روی الواحی از گِلِ رِس نوشته می شده است بلکه از آن برای حک بر روی سنگ و فلز نیز استفاده می کردند.

کهنترین نشانه ها از مدارس به سومر باستان باز می گردد. در زبان سومری، واژه "E-DUB-BA-A"  (آنرا edubak بخوانید) تحت الفظی به معنی "مدرسه" و در لغت به معنی "خانه یِ لوح" است. این واژه از واژه یِ «E» با نشانه  «E₂ 𒂍» به معنی «خانه» و واژه «DUB» ساخته شده است.

𒂍𒁾𒁀𒀀   e₂-dub-ba-a   edubak

همین واژه در زبان اکدی  برابر با "«بیت طوپّیم bīt ṭuppim» بوده است. واژه "بیتوم bītum" هم ریشه با «بِیت» عربی و «بَیت בית» عبری و به معنی «خانه» است. واژه «طوپّیم ṭuppim» در حالت «اضافی - وابستگی» است. این واژه در حالت «فاعلی» به صورت «ṭuppum» و به معنی «لوح» و برابر با «DUB» سومری است.

E = bītum

DUB = ṭuppum

واژه «دبیر»

در تمدن سومر و سپس، در میان اکدیان (آشور و بابلیان) سنت آموزش و پروش کاتبان رواج داشته است. کاتبان مدت زمانی سخت را را می بایست صرف آموزش خط میخی و زبان سومری می کردند تا پس از آن فرصتی را به عنوان نخبگان جامعه بدست آورند. پسران از کودکی و به ویژه در زیر نظر دانش آموزان بزرگتر آغاز به یادگیری چگونگی ساخت لوح گلی، گوه برای کندن حروف و سپس یادگیری زبان سومری می کردند. آنها تحت یک سامانه نظامند، آموزش می دیدند، تا در اینده به عنوان کاتب، امور مختلف را ثبت کنند.

واژه سومری «دوب-سَر DUB-SAR» به معنی «کاتب» است. این واژه در زبان اکدی «طوپّشَروم ṭuppšarrum» و در زبان عیلامی «تیپیر tipir» و در زبان فارسی باستان، احتمالا «دیپی-وَر dipi-var*» بوده است. در زبان آرامی، واژه «دبیر» برابر با «ساپرا sāp̄rā» است. در زبان پهلوی، واژه «دیپیر» ریشه در فارسی باستان دارد. در نوشته های پهلوی آن را به صورت هزوارش آرامی «SPRA» می نوشته اند ولی «dipir یا dibir» می خواندند.

  Sumerian: 𒁾𒊬 DUB.SAR

Akkadian: ṭuppšarrum

Elamit: 𒋼𒅁𒂟 te-ep-pir₂ teppir

Old Persian: *dipi-var

Aramaic: 𐡎𐡐𐡓𐡀 ‎ sāp̄rā

Middle Persian: 𐭣𐭯𐭩𐭥𐭥 dibir

کاتبان آشوری در حا نوشتن غنیمت جنگی پس از لشکرکشی تیگلت پیلسر سوم (Tiglath-pileser III) در ۷۴۴ - ۷۲۷ پیش از میلاد. یکی از کاتبان {جلویی} در حال ثبت با خط میخی و دیگری در حال ثبت بر روی پوستین یا پاپیروس به خط الفبایی آرامی است.